Tết Đoan Ngọ: Nguồn Gốc, Ý Nghĩa và Những Phong Tục Truyền Thống

Khi những chùm vải thiều đỏ mọng bắt đầu trĩu cành, khi hương rượu nếp thoang thoảng trong gió và tiếng ve râm ran gọi hè về, đó là lúc lòng người Việt lại nao nao đón chờ một ngày Tết vô cùng đặc biệt – Tết Đoan Ngọ.

Thân thuộc hơn với những cái tên dân dã như “Tết diệt sâu bọ” hay ngày “mùng 5 tháng 5”, đây không chỉ là một dấu mốc quan trọng trong đời sống nông nghiệp từ xa xưa mà còn là một nét đẹp văn hóa thấm đượm tình cảm gia đình, là dịp để con cháu sum vầy và thanh lọc cơ thể, cầu mong sức khỏe, bình an.

Nhưng bạn đã thực sự hiểu hết về nguồn gốc, ý nghĩa sâu xa cùng những phong tục độc đáo làm nên linh hồn của ngày Tết này trên khắp ba miền đất nước chưa? Hãy cùng chúng tôi khám phá tất tần tật về Tết Đoan Ngọ qua bài viết chi tiết dưới đây để chuẩn bị đón một ngày Tết Đoan Ngọ thật trọn vẹn và ý nghĩa nhé!

Tết Đoan Ngọ là ngày gì? Diễn ra vào ngày nào?

Tết Đoan Ngọ là một trong những ngày lễ truyền thống quan trọng và lâu đời tại Việt Nam, thường được biết đến với tên gọi dân dã hơn là “Tết diệt sâu bọ”. Đây là ngày lễ đánh dấu sự chuyển giao thời tiết từ mùa xuân sang mùa hè, cũng là thời điểm các loài sâu bọ, dịch bệnh dễ phát sinh và gây hại cho mùa màng. Theo truyền thống, đây là dịp để người dân thực hiện các nghi lễ và phong tục nhằm xua đuổi tà khí, tiêu diệt sâu bọ, cầu mong một mùa màng bội thu, sức khỏe dồi dào và một năm an lành.

“Đoan Ngọ” có nghĩa là gì?

Trong văn hóa Hán Việt, “Đoan” có nghĩa là bắt đầu, mở đầu. “Ngọ” là chỉ giờ Ngọ, khoảng thời gian nóng nhất trong ngày (từ 11 giờ sáng đến 1 giờ chiều). Như vậy, “Đoan Ngọ” có thể hiểu là thời điểm bắt đầu lúc khí dương đang thịnh nhất trong năm.

Ngày diễn ra Tết Đoan Ngọ 2025

Tết Đoan Ngọ được tổ chức cố định vào ngày mùng 5 tháng 5 Âm lịch hàng năm.

Trong năm 2025, ngày Tết Đoan Ngọ (mùng 5/5 Âm lịch) sẽ rơi vào Thứ Bảy, ngày 31 tháng 5 năm 2025 Dương lịch.

Nguồn gốc và ý nghĩa của Tết Đoan Ngọ

Sự tích về nguồn gốc “Tết diệt sâu bọ” trong văn hóa dân gian Việt Nam

Nguồn gốc của tên gọi “Tết diệt sâu bọ” gắn liền với một truyền thuyết nông nghiệp quen thuộc. Chuyện kể rằng, vào một năm nọ, sau khi trúng một vụ mùa bội thu, người nông dân lại phải đau đầu vì nạn sâu bọ kéo đến phá hoại sạch sành sanh hoa màu, cây trái. Khi mọi người đang愁眉不展 (chóu méi bù zhǎn – chau mày không vui), bỗng có một ông lão tự xưng là Đôi Truân từ xa tới.

Ông chỉ cho dân làng mỗi nhà hãy lập một đàn cúng đơn giản gồm bánh tro (bánh gio) và các loại trái cây đầu mùa, sau đó ra trước sân nhà vận động thể dục. Dân làng làm theo lời ông, chỉ một lúc sau, sâu bọ bỗng nhiên ngã rụi và biến mất. Để tưởng nhớ công ơn này, người dân đã đặt ngày này là “Tết diệt sâu bọ” và chọn ngày mùng 5 tháng 5 Âm lịch hàng năm để làm lễ cúng, về sau được gọi là Tết Đoan Ngọ.

Ý nghĩa của việc thanh lọc cơ thể và cầu mong mùa màng bội thu

Tết Đoan Ngọ diễn ra vào thời điểm giao mùa, khí trời oi bức, ẩm thấp, là điều kiện thuận lợi cho các loại dịch bệnh và sâu bọ phát triển. Vì vậy, các phong tục trong ngày này đều mang ý nghĩa kép: bảo vệ con người và bảo vệ mùa màng.

• Thanh lọc cơ thể: Người xưa tin rằng ăn những món ăn đặc trưng như rượu nếp, các loại quả có vị chua (mận, vải…), và bánh tro ngay khi vừa ngủ dậy sẽ có tác dụng “diệt trừ sâu bọ” (ký sinh trùng) trong hệ tiêu hóa. Tục tắm nước lá thuốc cũng là một cách để thanh tẩy cơ thể, phòng trừ các bệnh về da trong mùa hè.
• Cầu mong mùa màng bội thu: Song song với việc “diệt sâu bọ” trong người, các nghi lễ còn hướng đến việc bảo vệ cây trồng. Việc cúng bái trong ngày này là một hành động tâm linh, cầu cho mưa thuận gió hòa, sâu bệnh bị tiêu diệt, để cây trái được tươi tốt, mùa màng được no đủ.

Tết Đoan Ngọ – Dịp sum họp gia đình và thể hiện lòng thành kính tổ tiên

Vượt lên trên ý nghĩa về nông nghiệp và sức khỏe, Tết Đoan Ngọ còn là một dịp lễ quan trọng để vun đắp tình cảm gia đình và thể hiện đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”. Dù không phải là một kỳ nghỉ dài, các thành viên trong gia đình vẫn cố gắng sắp xếp để trở về, quây quần bên mâm cơm ấm cúng.

Mâm cúng gia tiên được chuẩn bị tươm tất với đầy đủ lễ vật đặc trưng của mùa hè, từ những quả vải đỏ mọng, chùm mận tím giòn đến bát rượu nếp thơm nồng. Đây là hành động để con cháu thể hiện lòng thành kính, tưởng nhớ về cội nguồn, ông bà, tổ tiên, cầu mong các bậc tiền nhân phù.

Mâm cúng Tết Đoan Ngọ gồm những gì?

Mâm cúng Tết Đoan Ngọ không cần quá cầu kỳ nhưng phải trang trọng, sạch sẽ và đầy đủ những lễ vật đặc trưng, thể hiện tấm lòng thành kính của con cháu dâng lên tổ tiên và các vị thần linh, cầu mong một mùa hè an lành, khỏe mạnh. Tùy theo phong tục từng vùng miền mà mâm cúng có thể có những biến tấu khác nhau, nhưng về cơ bản sẽ gồm những lễ vật sau:

Lễ vật không thể thiếu: Hương, hoa tươi, vàng mã, rượu nếp, nước sạch

Đây là những lễ vật cơ bản trong mọi mâm cúng của người Việt, mang ý nghĩa kết nối tâm linh giữa hai thế giới âm – dương.

• Hương (Nhang): Tượng trưng cho sự thành tâm, là sợi dây vô hình kết nối con cháu với tổ tiên.
• Hoa tươi: Chọn các loại hoa có hương thơm dịu nhẹ, màu sắc tươi tắn như hoa sen, hoa huệ, hoa cau… để dâng lên bàn thờ, mang lại sự thanh khiết và trang trọng.
• Vàng mã: Lễ vật tượng trưng để gửi gắm lòng biết ơn của con cháu đến với người đã khuất.
• Rượu nếp: Đây là lễ vật đặc trưng nhất của Tết Đoan Ngọ. Người ta tin rằng vị nồng của rượu nếp, đặc biệt là rượu nếp cẩm, có tác dụng “diệt sâu bọ” ký sinh trong cơ thể. Rượu được dâng lên tổ tiên trước, sau đó con cháu sẽ thưởng thức.
• Nước sạch: Tượng trưng cho sự tinh khiết và trong sạch.

Các loại trái cây đặc trưng theo mùa: Vải, mận, chôm chôm…

Tết Đoan Ngọ diễn ra vào giữa mùa hè, là lúc các loại trái cây vào mùa chín rộ. Dâng cúng trái cây theo mùa vừa tươi ngon, vừa thể hiện sự trân trọng những sản vật mà đất trời ban tặng.

• Vải thiều, mận hậu: Đây là hai loại quả “vua” của mùa hè miền Bắc. Những chùm vải đỏ mọng, quả mận căng tròn không chỉ đẹp mắt mà còn có vị ngọt, chua dịu, giúp “diệt sâu bọ” và thanh nhiệt.
• Chôm chôm, xoài, dưa hấu: Phổ biến ở miền Nam, những loại quả này mang vị ngọt mát, giúp giải nhiệt trong những ngày hè oi ả.

Các món ăn truyền thống: Bánh tro (bánh ú tro), thịt vịt, chè trôi nước…

Ẩm thực là một phần không thể thiếu làm nên linh hồn của ngày Tết Đoan Ngọ.

• Bánh tro (Bánh ú tro): Là món ăn bắt buộc phải có. Bánh được làm từ gạo nếp ngâm trong nước tro của các loại cây thảo dược, gói trong lá dong hoặc lá chuối. Bánh có màu hổ phách trong vắt, vị thanh mát, tính kiềm, giúp trung hòa axit trong dạ dày, rất tốt cho hệ tiêu hóa.
• Thịt vịt: Theo quan niệm dân gian, vào tháng 5 Âm lịch, vịt bắt đầu vào mùa, béo ngon và không có mùi hôi. Thịt vịt có tính mát, giúp cân bằng nhiệt trong cơ thể, là món ăn giải nhiệt hiệu quả.
• Chè trôi nước (miền Nam) hoặc chè kê (miền Trung): Những món chè ngọt ngào này được dâng cúng với ý nghĩa cầu mong mọi việc trong gia đình được trôi chảy, thuận lợi và sum vầy.

Những phong tục độc đáo của người Việt trong ngày Tết Đoan Ngọ mùng 5 tháng 5

Tục “diệt sâu bọ” vào sáng sớm

Đây được xem là nghi thức quan trọng nhất và được thực hiện đầu tiên trong ngày. Ngay sau khi thức dậy vào sáng sớm mùng 5, khi bụng còn đói, các thành viên trong gia đình sẽ cùng nhau ăn những món ăn có vị chua, cay, nồng như trái cây (mận, vải…), rượu nếp cẩm, và bánh tro.

Theo quan niệm dân gian, các loại “sâu bọ”, vi khuẩn ký sinh trong hệ tiêu hóa sẽ bị “say” và tiêu diệt bởi những vị này. Phong tục này không chỉ mang ý nghĩa tượng trưng mà còn phản ánh kinh nghiệm dân gian trong việc sử dụng thực phẩm để thanh lọc, bảo vệ cơ thể.

Tục hái lá thuốc và tắm nước lá

Người xưa tin rằng, mùng 5 tháng 5 là thời điểm dương khí thịnh nhất trong năm, là lúc các loại cây cỏ hấp thụ được tinh túy của đất trời và có dược tính cao nhất. Vì vậy, vào đúng giờ Ngọ (12 giờ trưa), người ta thường rủ nhau đi hái các loại lá thuốc nam như lá kinh giới, tía tô, ngải cứu, ích mẫu, lá tre…

Những bó lá này sau đó được đem về phơi khô để dùng dần trong năm hoặc đun thành nồi nước xông lớn cho cả gia đình cùng tắm. Việc tắm nước lá vào ngày này được cho là có thể chữa các bệnh ngoài da, giúp cơ thể sảng khoái, và xua đi mọi tà khí, bệnh tật.

Tục nhuộm móng tay, móng chân cho trẻ em

Đây là một phong tục xưa rất đáng yêu và phổ biến ở nhiều vùng quê. Người lớn sẽ giã nhỏ lá móng (hoặc các loại lá tương tự) rồi đắp lên móng tay, móng chân cho trẻ em, sau đó lấy vải bọc lại. Sau một đêm, các bé sẽ có bộ móng tay, móng chân màu đỏ cam tự nhiên. Phong tục này không chỉ mang ý nghĩa làm đẹp mà còn được tin là giúp các bé tránh được bệnh tật.

Những khác biệt thú vị trong phong tục ở 3 miền Bắc – Trung – Nam

Tuy cùng là ngày “Tết diệt sâu bọ” nhưng ở mỗi vùng miền lại có những biến tấu riêng, tạo nên một bức tranh văn hóa đa dạng:

• Miền Bắc: Mâm cúng thường không thể thiếu vải thiều và mận hậu. Đặc biệt, người Hà Nội và các tỉnh lân cận rất coi trọng món thịt vịt trong ngày này, vì họ cho rằng thịt vịt có tính mát, giúp cân bằng nhiệt. Bánh tro và rượu nếp cũng là lễ vật không thể thiếu.
• Miền Trung: Người dân miền Trung, đặc biệt là ở Huế, có món chè kê độc đáo dâng lên cúng tổ tiên. Ngoài ra, thịt vịt cũng là món ăn rất phổ biến. Người dân Quảng Nam còn có tục ăn chè trôi nước vào sáng sớm.
• Miền Nam: Mâm cúng của người miền Nam thường có thêm chè trôi nước ngũ sắc với ý nghĩa cầu mong mọi việc hanh thông. Bánh ú bá trạng cũng là một món ăn đặc trưng. Thay vì ăn thịt vịt, nhiều gia đình miền Nam lại chọn ăn các món ăn có vị đắng hoặc chua để “diệt sâu bọ”.

Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, Tết Đoan Ngọ vẫn luôn giữ một vị trí đặc biệt trong đời sống tinh thần của người Việt. Từ mâm cúng gia tiên đủ lệ, những món ăn đặc trưng thấm đượm hương vị đất trời như bánh tro, rượu nếp, cho đến các phong tục độc đáo như tắm lá thuốc hay “diệt sâu bọ”, tất cả đã cùng nhau dệt nên một bức tranh văn hóa đầy màu sắc và giàu ý nghĩa.